İrtifa, havacılık ve astronomide bir cisim ile referans alınan nokta arasındaki dikey mesafeyi ifade eden bir yükseklik kavramıdır.
Coğrafi şekillerin ortalama deniz seviyesinden yüksekliğini belirten rakım kavramından farklı olarak, hava taşıtlarının ortalama deniz seviyesinden yüksekliği ile astronomide gök cisimlerinin ufuk hattından açısal yüksekliğini ifade etmek için kullanılır.
Atmosfer basıncının yükseklik arttıkça azalması, hava araçlarının herhangi bir referans noktasına göre yüksekliğini (irtifa) hesaplamada yaygın olarak kullanılır.
Hava araçlarında kullanılan basınç altimetresi; üzerinde yükseklik değerleri skalası bulunan aneroid bir barometredir. Altimetrenin ayar penceresine herhangi bir basınç değeri girilir. Altimetre aracın, pencereye girilen bu basınç hattından o andaki yüksekliğini gösterir.
SEVİYE, İRTİFÂ VE YÜKSEKLİK
Havacılıkta uçuş seviyesi, irtifâ ve yükseklik kavramları eşanlamlı değildir.
Uçuş seviyesi: Bir hava taşıtının standart basınç hattından (1013,2 hPA) yüksekliğini ifade etmektedir. Gerçek bir yükseklik değil, atanmış bir değerdir.
İrtifa: Bir nesnenin ortalama deniz seviyesinden yüksekliğini ifade etmektedir.
Yükseklik: Bir nesnenin herhangi bir referans noktasına göre dikey mesafesini ifade etmektedir. Havacılıkta çoğunlukla yer seviyesinden yüksekliği belirtmekte kullanılır.
Yüksekliklerin tespitinde kullanılan atmosferik basınç seviyelerini belirtmek için kullanılan en yaygın Q kodları QNH, QFE ve QNE’dir. Bu kodlar kısaltma değildirler.
ORTALAMA DENİZ SEVİYESİNDEN YÜKSEKLİK (AMSL)
QNH, herhangi bir bölgede ortalama deniz seviyesindeki (MSL) atmosfer basıncı değeridir. Altimetreye bölgesel QNH değeri girildiğinde aracın ortalama deniz seviyesinden yüksekliğini gösterir. Haritalarda kullanılan yükseklikler de ortalama deniz seviyesine göre tespit edildiği için QNH değeri yeryüzüne yakın uçuşlarda yaygın olarak kullanılır.
Yerden yükseklik (AGL)
Yerden yükseklik, herhangi bir hava taşıtının dikey olarak tam altında kalan yeryüzüne göre irtifasıdır. Havacılıkta yerden yükseklik tanımlanırken AGL (Above ground level) kısaltması kullanılır. Örneğin 7000 feet rakımlı bir arazi üzerinde, AGL 1000 feette uçan bir taşıtın ortalama deniz seviyesinden yüksekliği 8000 feettir.
Yerden yüksekliğin tespitinde aneroid altimetre veya radar altimetresi (radyo altimetresi) kullanılır. Daha gelişmiş uçaklarda görülen radar altimetresi (RA) en basit tanımıyla yere dikey olarak gönderilen dalgaların hava taşıtına geri dönme zamanının hesaplanması esasına göre çalışır ve oldukça hassastır.
Meydandan yükseklik (AAL)
AAL (above aerodrome level), hava taşıtının meydana göre yüksekliğini belirtir.
QFE, Dünya üzerindeki herhangi bir noktada ölçülen basınç değeridir. Aneroid altimetreye QFE değeri girildiğinde QFE değerinin ölçüldüğü konuma göre irtifayı gösterir. Örneğin “yerdeki” bir hava taşıtının altimetresine o meydanın QFE değeri girildiğinde altimetre yaklaşık olarak sıfır yükseklik değerini verir. QFE değeri meydan irtifasını hassas olarak verdiğinden özellikle iniş ve kalkış esnasında kullanılır. Ancak meydandan uzaklaşıldığında yerdeki maniaların yüksekliği meydandan farklı olacağı için QFE değeri ile uçmak emniyetli değildir.
Mânia, “hava araçlarının yer hareketleri için kullanılan yüzeylerde bulunan veya seyir halindeki hava aracının korunması için belirlenmiş yüzeyleri aşan ya da bu yüzeylerin dışında bulunan ancak hava seyrüseferine bir tehlike oluşturduğu değerlendirilen bütün geçici, sabit ya da hareketli cisimleri veya bunların bir kısmı” olarak tanımlanmaktadır.
Basınç irtifası (PA)
Basınç irtifası, altimetreye QNE değeri (standart basınç) bağlandığında altimetreden okunan değerdir. QNE değeri 1013,25 milibar veya 29,92 InHg’dir ve sabittir. QNE hattı, bu basınç değerindeki hayalî bir hattır. Özellikle yüksek seviyelerdeki uçuşlarda (geçiş irtifasının üzerinde) hava taşıtları standardizasyonu sağlamak için bu değeri kullanırlar. Aksi takdirde, QNH ve QFE değerleri sabit değerler olmadığı için, hava taşıtları arasında emniyetli irtifa ayrımını sağlamak güçleşir.
Geçiş irtifası (TA) ve geçiş seviyesi (TRL)
Uçuş esnasında hava taşıtının kat ettiği arazinin rakımı sürekli değiştiği için alçak seviyelerde altimetreye bölgesel QNH değeri girilir ve AMSL değerine göre uçuş gerçekleştirilir. Ancak bölgeler arası QNH farkları nedeniyle hava taşıtları arasında emniyetli dikey ayrımı (en az 500 feet) sağlamak güçleşir. Bu sorunu gidermek amacıyla her ülke için bir geçiş irtifası (TA) belirlenir. Örneğin Birleşik Krallığın geçiş irtifası 3000 feet iken ABD’ninki 18.000 feettir. Ancak bazı kontrollü hava sahalarındaki geçiş irtifaları o ülkenin standart geçiş irtifasından farklı olabilir.
Tırmanışta geçiş irtifasında altimetreye standart basınç değeri (1013,25 mb) bağlanır. Geçiş irtifası ve üzerinde altimetre AMSL irtifasını değil, uçuş seviyesini (FL) göstermeye başlar.
Alçalışta ise genellikle geçiş irtifasından 500 feet yukarıda olan geçiş seviyesinde altimetreye QNH veya bazen QFE değeri bağlanır. Bu nedenle geçiş seviyesi ve altında altimetre AMSL veya AGL irtifasını gösterir. Geçiş seviyesi irtifa değil uçuş seviyesi olarak belirlendiğinden geçiş seviyesi ile arasındaki fark gerçekte 500 feetten farklı olabilir.
Geçiş irtifası (TA) ile geçiş seviyesi (TRL) arasındaki bölgeye geçiş katmanı denir. Geçiş katmanının kalınlığı bölgesel QNH değerine göre değişir.
Uçuş seviyeleri 100 feetlik aralıklarla belirtilir. Altimetrede feet cinsinden okunan değerin 100’e bölünmesi (2 sıfır atılması) ile bulunur ve FLx formatında gösterilir. Örneğin standart basınca göre 29.500 feette uçan bir taşıtın uçuş seviyesi FL295’tir. Uçuş seviyeleri yaygın olarak 500 feetlik aralıklarla belirlenir.